sobota, 15 stycznia 2011

THOR – Þórr

Thor – (Grom, Piorun), Asathor (Piorun Asów), Einriði, Eindriði (Samotny Jeździec), Rymr (Ryczący, Grzmiący), Hlorriði (Ryczący Sprawca Burzy (?) lub Jasny Jeździec (?)), Ökuthor (Thor z Wozem [Bojowym]), Wethorm (Obrońca Świętości), Weur (Osłaniasz Świętośći (?)), Wingthor (Rzucający Gromy).

Najsilniejszy z Asów słynie jako wróg i zabójca olbrzymów, przed którymi broni bogów i ludzi. Jego domeną jest walka, ale również władza nad zjawiskami atmosferycznymi, które regulują płodność ziemi. "...panuje w powietrzu, rządzi grzmotami i błyskawicami, wiatrem i deszczem, pogodą i owocowaniem” – jak pisze Adam z Bremy. Posiada także moc odwracania zarazy powodowanej być może nieurodzajem.
Thor jest bogiem siły i walki, jednak ciężko o nim mówić jako o bogu wojny i porównywać z Tyrem lub Odynem. To nie wojny a raczej pojedynki były sferą bojowej aktywności tego boga. To wyprawy przeciw olbrzymom mające na celu obronę bogów i ludzi albo zdobycie czy odzyskanie niezbędnych im przedmiotów. Walki Thora zawsze mają charakter pojedynku lub indywidualnej wyprawy, nigdy zaś wojny.

Swoich bohaterskich czynów dokonuje niemal zawsze poza światem bogów, najczęściej w świecie olbrzymów. Sam ma wyraźne rysy olbrzyma, w końcu jego matką jest olbrzymka Jörd (ziemia), (zwana też Hlodyną i Fjorgyną) a ojcem Odyn (syn olbrzymki). Oczywiście Jednooki jest od własnego syna dużo mądrzejszy, co nie oznacza, że Thor jest głupi. Wygrał przecież w pojedynku na wiedzę z karłem Alvisem (Wszystkowiedzącym), któremu bogowie obiecali bez wiedzy Thora rękę jego córki – Thrudr, w zamian za wykonanie jakiejś pracy. Thor musiał zgodzić się na ten układ, ale postawił warunek – zażądał od najmądrzejszego z karłów odpowiedzi na szereg pytań, które zadawał mu przez całą noc, aż do świtu, kiedy to światło słoneczne zamieniło w kamień tego najmądrzejszego z krasnoludów.

Charakterystyczną cechą Thora jest typowa dla olbrzymów siła fizyczna. Lubi też dużo jeść i pić. Podczas wizyty u olbrzyma Hymira zjadł od razu dwa woły, a gdy przebrany za Freję przybył do Thryma, pożarł wołu, osiem łososi i wypił trzy kadzie miodu.
Jego prostoduszność również jest typową cechą olbrzyma i odróżnia go od innych Asów skłonnych do pewnych oszustw i manipulacji. Być może z tego powodu stał się ulubionym bogiem prostych wikingów, wywodzących się ze skandynawskich boendir (gospodarzy-wojowników), którzy czcili go bardziej niż jego ojca - Odyna. Podobny do nich, postrzegany jako "zwykły człowiek", nieunikający pracy, noszący na plecach podróżny worek. W epoce Wikingów, to do niego najczęściej odwoływali się zwyczajni mieszkańcy Skandynawii w swoich codziennych sprawach.(Przynajmniej na Islandii i Norwegii, o których wiadomo najwięcej). To jego proszono o pomoc na morzu, jemu najczęściej poświęcano miejsca kultu i od jego imienia tworzono imiona dzieci. Gdy jakaś grupa ludzi przesiedlała się do nowego kraju, robiono wszystko, by i tam skorzystać z jego opieki.

Typową dla olbrzymów jest również skłonność do wpadania w amok. Asathor znany jest z zapału do walki i porywczości. Na żądanie budowniczego Asgardu, by oddać mu Freję, Słońce i Księżyc "wpadł w gniew, bo rzadko usiedzi spokojnie, słysząc o takich sprawach". Utrata młota i okulawienie jego kozłów doprowadzają go do furii. Rozwścieczonemu Thorowi rude włosy na głowie i brodzie stawały na sztorc a oczy płonęły ogniem. Według Sagi o Olafie Tryggvasonie król chrystianizator spotkał się kiedyś osobiście z Thorem, który został opisany jako człowiek "wielkiego wzrostu i miłego wyglądu, z rudym zarostem".

Istnieją też opowieści o Thorze dmuchającym we własną brodę, co powoduje powstawanie wiatru. Na posążku znalezionym w Eyrarlunda (Islandia) Thor dmucha w tworzące wiatr miechy. W wielu miejscach przypisuje się mu wpływ na pogodę i sprzyjający żeglarzom wiatr. Wspomina się między innymi o mazaniu żagli statków krwią ofiary ludzkiej złożonej dla Thora (wzmianka Dudona z St. Quentin), z czego można wnioskować, iż w ten sposób proszono go o odpowiedni wiatr.

W odróżnieniu od Ojca, skłonnego do sięgania po magię i nie obawiającego się związanej z seidr hańby zniewieścienia, Thor wyraźnie unika czarów i związanego z nimi dyskwalifikującego mężczyznę wstydu - ergi. Nawet w micie, w którym piorunowładca występuje przebrany za Freję, dostrzec można potępienie zachowań "zniewieściałych" i zinterpretować go w kategoriach wyzwalania się Thora ze świata "kobiecego" i odzyskiwania niezbędnej mu i innym bogom męskości.

"Magia" najsilniejszego z Asów, nie tkwi w nim samym, ale w posiadanych przez niego narzędziach. Jego najważniejszym atrybutem jest żelazny młot Mjollnir, "który Hrimthursy i górskie Olbrzymy znają". Młot rzucony w kierunku wroga sam wracał do swego właściciela i nigdy nie chybiał celu. Ponadto Rudobrody posiadał pas mocy - megingjord. Po jego założeniu rosła w nim jego asmegin - moc Asa. Posiada również żelazne rękawice, niezbędne do używania Mjollnira. Bez tych narzędzi Thor mógłby się wydawać nieomal bezsilny, ale jak pokazuje mit o wyprawie Thora do Geirroda, bóg ten potrafił posłużyć się również różdżką (staf) oraz wykazać znajomością zaklęć (a właściwie jednego zaklęcia).

Thor jeździ na wozie bojowym (reið) zaprzężonym w dwa kozły (Tanngnjóstri i Tanngrisni) i dlatego opisywany jest takimi kenningami jak: pan kozłów (hafra drottin), bóg woźnica (reidar Tyr) i użytkownik kozłów (hafra njotr). Gdy wyjeżdża zaprzężonym w kozły wozem, słychać grzmoty i dudnienie a powietrze płonie. Poświęcone mu drzewo to jarzębina (reynir) określana również jako „brzeg Thora”.

Posiadłości Thora w Asgardzie zwane są Thrudwangar (Pola Siły), na których znajdują się: Bilskirnir (Niewzruszona Jasność (?), Świecąca w Płomieniach (?), Nagle Rozbłyskująca (?)) oraz Thrudheim (Domostwo Siły). Bilskirnir posiada 540 komnat (podobnie jak Walhalla 540 drzwi). Do siedziby Thora trafiają polegli, prości wojownicy, których Odyn złośliwie nazywa niewolnikami lub sługami.

Żoną Władcy Piorunów jest złotowłosa bogini Sif. Razem z nią spłodził córkę Thrud. Jego synowie, Magni i Modi, pochodzą ze związku z olbrzymką Jarnsaxą. Thor jest też ojczymem syna Sif - Ullra. Postacie dzieci Thora interpretuje się jako personifikacje najbardziej charakterystycznych cech tego boga. Świadczą o tym ich imiona: Magni (Mocny, Silny), Modi (Gniewny, Odważny) oraz Thrud (Siła). Piękna Thrud stała się przyczyną zguby karła Alwisa, który zabiegał o jej rękę. Olbrzym Hrungnir prawdopodobnie zamierzał ją porwać, o czym świadczy kenning „porywacz Thrud”, którym opisywany jest przez Snorriego. (Dokładnie chodzi o kenning tarczy „podstawa dla stóp porywacza Thrud”). Być może Thrud jest Walkirią, na co wskazuje jej panieństwo. Niektórzy badacze snują również przypuszczenia, że istnieje jakaś, wcześnie zaginiona tradycja o kazirodczym związku Thora z córką, o czym być może świadczy określenie „Þruðar Þráðnir” (Gwałtownie Pożądający Thrud), pojawiające się w Thorsdrapa (pieśni pochwalnej ku czci Thora) autorstwa Eilifa Gudrunarsona (IXw.) Inne tłumaczenie tej frazy to „Tęskniący za Thrud”, co brzmi bardziej przekonywująco i wiązać się może z motywem porwania córki Thora przez Hrungnira.

Być może w pierwotnym związku z Thrud pozostają znane z południowogermańskiego folkloru demoniczne drudy lub trudy, czyli zmory duszące śpiących. Etymolodzy łączą też niemieckie Trude, Drude ze staronordyckim þrota (męczyć, ściskać).
Magni opisywany jest w micie o Hrungnirze. To jedyny z Asów na tyle silny, by zdjąć z leżącego ojca zwłoki zabitego przez Thora olbrzyma. Należy dodać, iż syn wykazał się tą nadzwyczajną mocą bardzo wcześnie – mając zaledwie „trzy noce” (ten wiek często interpretowany jest również jako 3 lata). Po tym czynie Magni otrzymał w prezencie wspaniałego rumaka – Gullfaxi (Złotogrzywego), równie szybkiego, co ośmionogi Sleipnir. Synowie Thora mają przeżyć Ragnarök i odziedziczyć po ojcu Mjöllnir.

W Eddzie Młodszej wspominana jest jeszcze jedna para dzieci, wychowanków Thora. To Vingnir, czyli Wywijający (Młotem) oraz Hlóra, czyli Drżący Płomień(?). Być może do tych imion nawiązują inne przydomki Thora, czyli Wingthor i Hlórridi. Prawdopodobnie Snorri nawiązuje tu do tradycji przyjmowania pod opiekę oraz wychowywania obcych dzieci, zwykle pochodzących z rodzin zależnych w sensie lennym (czasem wrogich). Tacy wychowankowie prawnie należeli do dwóch rodzin. Inna para dzieci, która w pewnym sensie została wychowankami Władcy Piorunów to potomkowie olbrzyma Egila - Thjalfi (Robotnik (?), Wielce Spieszący Się (?), Spętany (?)) i Roskwa. Musieli wstąpić na służbę u Thora, po tym jak Thjalfi (przez podstęp Lokiego) okulawił mu jednego z cennych kozłów. Szybkonogi Thjalfi został „giermkiem” boga i wiernie mu służył, np. podczas walki z Hrungnirem czy w trakcie wizyty w Utgardzie.

Kult Thora w czasach wikingów był tak popularny na Islandii, że spośród około 4000 imion zapisanych w Landnamabók aż jedna czwarta nawiązuje do Władcy Gromów. O tym jaką czcią był darzony świadczą także wyjątkowo liczne nazwy miejscowe rozsiane po całej Skandynawii.

Formy sprawowania kultu Rudobrodego opisują liczne źródła. Według Adama z Bremy w świątyni w Uppsali posąg Thora z „królewskim berłem w dłoni” miał zajmować główne, środkowe miejsce. Prawdopodobnie chodziło jednak o młot, który oglądający świątynie misjonarz uznał za berło i w związku z tym przypisał temu bogu naczelne miejsce w panteonie w Uppsali. O świątyni (hof) Thora wspomina także Eyrbyggja saga. W świątyni Maere w norweskim Trondelag Thor miał siedzieć na swym wozie. Wg Sagi o Njalu również w świątyni w Gudbrandsdalen został przedstawiony na wozie zaprzężonym w kozły. Jego podobizną ozdobione było również krzesło jednej z islandzkich wieszczek wg Fostbroedra saga. Stawiano także posągi lub słupy kultowe pod otwartym niebem, czego śladem mogą być nazwy miejscowe, np. w Anglii – Thorsstable.

Na początku XI w. anglosaski misjonarz Wulfrad porąbał toporem posąg Thora stojący na placu wiecowym. Przekonany był, iż w ten sposób odciągnie Szwedów od pogaństwa. Skończył jednak przebity włóczniami a jego zwłoki zostały zbezczeszczone (post multa lubridia) i wrzucone do bagna. Informuje nas o tym Adam z Bremy, przy okazji zwracając uwagę na fakt łączenia tego boga z miejscami wiecu. Może to być także jedno ze świadectw wskazujących na składanie przez Skandynawów ludzkich ofiar w bagnach jeszcze w XI w. (Wg Tacyta w ten sposób uśmiercano zniewieściałych tchórzy i pasywnych homoseksualistów (argr, ergi) a pierwsi misjonarze na Islandii (biskup Fryderyk, Thorvald vidforli) wyśmiewani byli właśnie jako ergi).

Składanie ludzkich ofiar Asathorowi opisuje De Gestis Normanniae Ducum (X/XI w.) oraz islandzkie Landnamabók i Eyrbyggja saga (działo się to na Thorsstein (kamienniu Thora) na miejscu wiecu w Thorsness).

þur : uiki 
W Skandynawii bardzo popularne były zawieszki-amulety w kształcie młotów Thora - żelazne (wcześniejsze) i srebrne (późniejsze, prawdopodobnie pogańska odpowiedź na chrześcijańskie krzyżyki). Wizerunki młota pojawiają się również na kamieniach. Kilka inskrypcji runicznych na kamieniach upamiętniających zmarłych oraz na amuletach pochodzących z Dani i Szwecji zawiera tekst Thor vigi thasi runaR (Thor uświęca te runy) lub teksty podobnie brzmiące. W jednym przypadku jest to formuła mająca zapobiec profanacji kamienia runicznego, w innym związana jest z zaklęciem, o reszcie można ogólnie powiedzieć, że odnoszą się do faktu uświęcenia czegoś poprzez moc Thora. Np. na miedzianej blaszce z Kvinneby: Thorr gaeti hans meR them hamri (Thor ochrania go swym młotem).

Być może znakiem młota Thora uświęcano również napoje i potrawy, gdyż wg Hakonar saga goda pogański jarl Sygurd właśnie w ten sposób interpretuje gest króla Hakona Dobrego, który wykonuje znak krzyża nad posiłkiem.

Najbardziej znane mity opisujące czyny Thora to walka z Midgardsormem, zwycięstwo nad Hungnirem, zdobycie kotła Hymira, próby u Utgardlokiego, pokonanie Geirroda, odzyskanie Mjollnira, rzucenie na firmament oczu Thjaziego czy stworzenie nowej gwiazdy z palca Aurwandila.



Wszystkim zainteresowanym "bardziej" polecamy tekst Arkadiusza Sołtysiaka "Postać Thora w mitologii pogańskich Skandynawów".

---
Źródło: Leszek Paweł Słupecki - "Mitologia skandynawska w epoce Wikingów"

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz